ઔરંગઝેબ મુઘલ સામ્રાજ્યનો છઠ્ઠો સમ્રાટ હતો, જેણે લગભગ 49 વર્ષ સુધી ભારત પર શાસન કર્યું. મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબના શાસનકાળ દરમિયાન મુઘલ સામ્રાજ્ય તેની ટોચ પર હતું. તેણે પોતાની નીતિઓ અને લડાઈઓના બળ પર પોતાના સામ્રાજ્યનો વિસ્તાર કર્યો.
આ સાથે જ ભારતીય ઈતિહાસમાં ઔરંગઝેબને એક ક્રૂર અને કટ્ટર ઈસ્લામિક શાસક તરીકે દર્શાવવામાં આવ્યો છે, પરંતુ ઈતિહાસકારોના મતે ઔરંગઝેબનો ઈતિહાસ ઘણો જટિલ છે, કારણ કે તેની સાથે જોડાયેલી ઘણી બાબતો ચોંકાવનારી છે.
તેમાંથી એક એ છે કે તેને હિન્દી ડિક્શનરી બનાવી છે. હવે સવાલ એ ઊભો થાય છે કે એક કટ્ટર ઇસ્લામિક શાસકને આવું કરવાની જરૂર કેમ પડી, જ્યારે તેની નીચે ઘણા લોકો કામ કરતા હતા.
આ લેખમાં, આપણે જાણીશું કે આખરે, મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબને હિન્દી ડિક્શનરી શા માટે અને કોના દ્વારા મળી. તે હિન્દી શબ્દકોશ વિશે પણ જાણીશું.
‘તોહફતુલ-હિંદ’
મુઘલ બાદશાહ ઔરંગઝેબે જે હિન્દી શબ્દકોશ બનાવ્યો તેનું નામ ‘તોહફાતુલ-હિંદ’ હતું. ભારતીય ઈતિહાસકાર ઓમ પ્રકાશ પ્રસાદના પુસ્તક ‘ઔરંગઝેબ – અ ન્યૂ વિઝન’માં ‘તોહફતુલ-હિંદ’ નામના હિન્દી શબ્દકોશનો ઉલ્લેખ છે, જે એવી રીતે બનાવવામાં આવ્યો છે કે જે કોઈ પણ ફારસી જાણતું હોય તે આ શબ્દકોશનો ઉપયોગ કરી શકે અને હિન્દી શીખી શકે.
હિન્દી તેમજ બ્રજભાષા શબ્દો
મિર્ઝા ખાન બિન ફખરુદ્દીન મુહમ્મદે મુઘલ સમ્રાટ ઔરંગઝેબના આદેશ પર વર્ષ 1674માં તોહફતુલ-હિંદનું નિર્માણ કર્યું હતું. આ શબ્દકોશમાં હિન્દી અને બ્રજભાષા શબ્દો લખવામાં આવ્યા હતા.
આ શબ્દો પછી તેનો ઉચ્ચાર અને ફારસીમાં તેનો અર્થ લખવામાં આવ્યો. ઉદાહરણ તરીકે, ‘ચંપા’ શબ્દ પછી, તેનો ફારસીમાં સાચો ઉચ્ચાર અને અર્થ આ રીતે કહેવામાં આવ્યો.
“સહેજ સફેદતા સાથે પ્રખ્યાત પીળા રંગનું ફૂલ. જે ભારતના કવિઓ પ્રેમીની સુંદરતાનું વર્ણન કરવા અને પ્રેમીને તેની કળી સાથે સરખાવે છે.
એ જ રીતે, ચિંતા શબ્દ પછી, તેનો ઉચ્ચાર અને ફારસીમાં તેનો અર્થ ફિકર અથવા અંદેશા તરીકે લખવામાં આવે છે.
તમને જણાવી દઈએ કે મુઘલ કાળ દરમિયાન, ફારસી ભાષાનો ઉપયોગ વધુ હતો અને ઘણા લોકો તેના વિશે જાણતા હતા. તેમજ, મુઘલ સામ્રાજ્યની સત્તાવાર ભાષા પણ ફારસી હતી.
ઔરંગઝેબે હિન્દી શબ્દકોશ કેમ બનાવ્યો?
ચાલો હવે તમને જણાવીએ કે મુગલ બાદશાહ ઔરંગઝેબને તોહફતુલ-હિંદ નામનો હિન્દી શબ્દકોશ શા માટે બનાવવામાં આવ્યો. ખરેખર, તેઓ ત્રીજા પુત્ર આઝમ શાહના શિક્ષણમાં હિન્દી રાખવા માંગતા હતા, એટલે કે તેઓ પુત્રને સ્થાનિક ભાષાનું જ્ઞાન પણ આપવા માંગતા હતા. તેથી જ ઔરંગઝેબે ફારસી-હિન્દી શબ્દકોશ બનાવવાનો આદેશ આપ્યો.
‘તોહફતુલ-હિંદ’ની ઘણી નકલો ઘણી પુસ્તકાલયોમાં હાજર છે. તેની નકલ બિહારની ‘ખુદાબખ્શ ખાન ઓરિએન્ટલ લાઇબ્રેરી’માં પણ છે.
તેમજ, જેએનયુના પ્રોફેસર મેનેજર પાંડેના પુસ્તક ‘મુઘલ સમ્રાટોની હિન્દી કવિતા’માં ઔરંગઝેબના પુત્ર આઝમ શાહની હિન્દી કવિતાઓનો પણ ઉલ્લેખ છે, જેમાં ભગવાન શિવ અને દેવી ગૌરીની પૂજા કરવી જોઈએ. ગરીબી દૂર કરવા માટે કર્યું. આઝમ શાહની કવિતાઓ પર, ઘણા ઇતિહાસકારો માને છે કે તેમને ભાષાની સારી સમજ હતી.
