ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ્સ, જેને ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે ભારતમાં ચૂંટણીને ધિરાણ આપવાની એક પદ્ધતિ છે. આને 2017 માં નાણાકીય કાયદામાં સુધારો કરીને રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. બોન્ડ સ્ટેટ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે અને તેનો ઉપયોગ માત્ર રાજકીય પક્ષોને દાન આપવા માટે જ થઈ શકે છે.
મોડસ ઓપરેન્ડી
- ચૂંટણી બોન્ડ્સ ₹1,000, ₹10,000, ₹1 લાખ, ₹10 લાખ અને ₹1 કરોડના મૂલ્યોમાં ઉપલબ્ધ છે.
- કોઈપણ વ્યક્તિ અથવા સંસ્થા આ બોન્ડ ખરીદી શકે છે અને તેને કોઈપણ રજિસ્ટર્ડ રાજકીય પક્ષને દાન કરી શકે છે.
- બોન્ડ ખરીદનારએ તેની ઓળખ જાહેર કરવી પડશે, પરંતુ દાતા પાસે અનામી રહેવાનો વિકલ્પ છે.
- દાન મેળવનાર રાજકીય પક્ષે બેંકમાં બોન્ડ જમા કરાવવાનું રહેશે અને ચૂંટણી પંચને દાનની જાણ કરવી પડશે.
ઉદ્દેશ્ય
ચૂંટણી ધિરાણમાં પારદર્શિતા લાવવા માટે ચૂંટણી બોન્ડ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. સરકારે દલીલ કરી હતી કે આ યોજના અજાણ્યા સ્ત્રોતોમાંથી નાણાંનો પ્રવાહ ઘટાડશે અને રાજકીય પક્ષોને વધુ જવાબદાર બનાવશે.
વિવાદ
ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમની શરૂઆતથી જ ટીકા થઈ રહી છે. ટીકાકારો દલીલ કરે છે કે યોજના:
- દાતાઓની અનામીતાને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેનાથી રાજકીય પક્ષો પર કોર્પોરેટ અને અન્ય શક્તિશાળી હિસ્સેદારોનો પ્રભાવ વધે છે.
- ચૂંટણી ફાઇનાન્સિંગમાં પારદર્શિતા લાવવામાં નિષ્ફળ રહી છે.
- કાળા નાણાને ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં પ્રવેશવામાં મદદ કરે છે.
સુપ્રીમ કોર્ટનો નિર્ણય
15 ફેબ્રુઆરી 2024ના રોજ સુપ્રીમ કોર્ટે ચૂંટણી બોન્ડ યોજનાને ગેરબંધારણીય જાહેર કરી હતી. કોર્ટે કહ્યું કે આ યોજના ચૂંટણીમાં ભંડોળના પ્રવાહમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારી ઘટાડે છે.
નિષ્કર્ષ
ચૂંટણી બોન્ડ યોજના ભારતમાં ચૂંટણી ધિરાણની એક વિવાદાસ્પદ પદ્ધતિ રહી છે. દાતાઓની અનામીને પ્રોત્સાહન આપવા અને ચૂંટણી ધિરાણમાં પારદર્શિતા લાવવામાં નિષ્ફળ રહેવા બદલ તેની ટીકા કરવામાં આવી છે. સુપ્રીમ કોર્ટે 2024માં આ યોજનાને ગેરબંધારણીય જાહેર કરી હતી.
ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ્સ, જેને ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ તરીકે પણ ઓળખવામાં આવે છે, તે ભારતમાં ચૂંટણીને ધિરાણ આપવાની એક પદ્ધતિ છે. આને 2017 માં નાણાકીય કાયદામાં સુધારો કરીને રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. બોન્ડ સ્ટેટ બેંક ઓફ ઈન્ડિયા દ્વારા જારી કરવામાં આવે છે અને તેનો ઉપયોગ માત્ર રાજકીય પક્ષોને દાન આપવા માટે જ થઈ શકે છે.
મોડસ ઓપરેન્ડી
- ચૂંટણી બોન્ડ્સ ₹1,000, ₹10,000, ₹1 લાખ, ₹10 લાખ અને ₹1 કરોડના મૂલ્યોમાં ઉપલબ્ધ છે.
- કોઈપણ વ્યક્તિ અથવા સંસ્થા આ બોન્ડ ખરીદી શકે છે અને તેને કોઈપણ રજિસ્ટર્ડ રાજકીય પક્ષને દાન કરી શકે છે.
- બોન્ડ ખરીદનારએ તેની ઓળખ જાહેર કરવી પડશે, પરંતુ દાતા પાસે અનામી રહેવાનો વિકલ્પ છે.
- દાન મેળવનાર રાજકીય પક્ષે બેંકમાં બોન્ડ જમા કરાવવાનું રહેશે અને ચૂંટણી પંચને દાનની જાણ કરવી પડશે.
ઉદ્દેશ્ય
ચૂંટણી ધિરાણમાં પારદર્શિતા લાવવા માટે ચૂંટણી બોન્ડ રજૂ કરવામાં આવ્યા હતા. સરકારે દલીલ કરી હતી કે આ યોજના અજાણ્યા સ્ત્રોતોમાંથી નાણાંનો પ્રવાહ ઘટાડશે અને રાજકીય પક્ષોને વધુ જવાબદાર બનાવશે.
વિવાદ
ઈલેક્ટોરલ બોન્ડ સ્કીમની શરૂઆતથી જ ટીકા થઈ રહી છે. ટીકાકારો દલીલ કરે છે કે યોજના:
- દાતાઓની અનામીતાને પ્રોત્સાહન આપે છે, જેનાથી રાજકીય પક્ષો પર કોર્પોરેટ અને અન્ય શક્તિશાળી હિસ્સેદારોનો પ્રભાવ વધે છે.
- ચૂંટણી ફાઇનાન્સિંગમાં પારદર્શિતા લાવવામાં નિષ્ફળ રહી છે.
- કાળા નાણાને ચૂંટણી પ્રક્રિયામાં પ્રવેશવામાં મદદ કરે છે.
સુપ્રીમ કોર્ટનો નિર્ણય
15 ફેબ્રુઆરી 2024ના રોજ સુપ્રીમ કોર્ટે ચૂંટણી બોન્ડ યોજનાને ગેરબંધારણીય જાહેર કરી હતી. કોર્ટે કહ્યું કે આ યોજના ચૂંટણીમાં ભંડોળના પ્રવાહમાં પારદર્શિતા અને જવાબદારી ઘટાડે છે.
નિષ્કર્ષ
ચૂંટણી બોન્ડ યોજના ભારતમાં ચૂંટણી ધિરાણની એક વિવાદાસ્પદ પદ્ધતિ રહી છે. દાતાઓની અનામીને પ્રોત્સાહન આપવા અને ચૂંટણી ધિરાણમાં પારદર્શિતા લાવવામાં નિષ્ફળ રહેવા બદલ તેની ટીકા કરવામાં આવી છે. સુપ્રીમ કોર્ટે 2024માં આ યોજનાને ગેરબંધારણીય જાહેર કરી હતી.